حکم شرعی ارز دیجیتال چیست؟ | بررسی نظر فقها و مراجع تقلید

ارزهای دیجیتال، مخصوصا بیت‌ کوین، در سال‌های اخیر پایشان به سؤال‌های فقهی هم باز شده و همین باعث شده نگاه یکسانی درباره آن‌ها وجود نداشته باشد. بعضی از فقها به دلیل نداشتن ارزش ذاتی، نبود نظارت مشخص و ابهام در شیوه انجام برخی معاملات، نسبت به آن‌ها تردید دارند و گروهی دیگر بررسی را وابسته به نوع استفاده و معامله می‌دانند. به همین دلیل، وقتی از حکم شرعی ارز دیجیتال صحبت می‌شود، نمی‌توان یک پاسخ واحد داد. در این مقاله، دیدگاه‌ ها و استفتائات منتشر شده در سایت‌ها و دفاتر رسمی مراجع تقلید شیعه را مرور کرده‌ایم تا چارچوب کلی نظر فقها درباره خرید و فروش ارزهای دیجیتال و سایر فعالیت‌های مرتبط با ارز دیجیتال روشن‌تر شود.

حکم شرعی ارز دیجیتال

بحث حکم شرعی ارز دیجیتال در فقه معاصر، بیشتر ناظر به ماهیت این دارایی‌ها و آثار اقتصادی آن‌ها است. بسیاری از فقها هنگام بررسی ارزهای دیجیتال، روی مسائلی مثل نبود ارزش ذاتی، نوسان شدید، نبود مرجع نظارتی مشخص و شیوه‌های رایج معامله تمرکز دارند. از همین زاویه است که برخی علما بیت‌ کوین و رمزارزهای مشابه را پول واقعی یا فیات نمی‌دانند و نسبت به استخراج و خرید و فروش و تعیین مدل قیمت ارزهای دیجیتال تردید دارند. در مقابل، گروهی دیگر معتقدند حکم نهایی به نوع قرارداد، شیوه معامله و عنوان فقهی‌ که به آن داده می‌شود بستگی دارد. به همین دلیل، در مجموع می‌توان گفت دیدگاه غالب فقها، احتیاط و عدم سازگاری کامل ارزهای دیجیتال با موازین شریعت است.

آیا ارز دیجیتال مشکل شرعی دارد؟

از نگاه فقه اسلامی، پاسخ به این پرسش که آیا ارز دیجیتال مشکل شرعی دارد یا نه، یکسان و قطعی نیست. بسیاری از فقها با تکیه بر معیارهای پول معتبر، مثل ثبات، عدالت در کارکرد و نقش آن در خدمت‌ رسانی اقتصادی، بیت‌ کوین، اتریوم و رمزارزهای مشابه را پول واقعی نمی‌دانند و نبود پشتوانه مشخص و نظارت رسمی را زمینه‌ ساز سوء استفاده می‌شمارند. در کنار این نگاه، وجود ابهام در ماهیت معاملات، نوسان شدید و احتمال ورود ربا و غرر باعث شده بخشی از علما نسبت به خرید و فروش رمزارزها نظر منفی داشته باشند. با این حال، در بحث حکم شرعی ارز دیجیتال برخی علما معامله‌ای را که بدون ربا، بدون غرر و خارج از فضای قمار و سوء استفاده‌های مالی انجام شود، قابل بررسی و در مواردی مجاز دانسته‌اند، هرچند دیدگاه غالب همچنان با احتیاط و تردید همراه است.

خرید و فروش ارز چه حکمی دارد؟

در فقه اسلامی، خرید و فروش ارزهای دیجیتال بر اساس قواعد عمومی معاملات بررسی می‌شود و حکم جداگانه و مستقل از سایر دادوستدها ندارد. ملاک اصلی در حکم شرعی ارز دیجیتال این است که معامله باعث ضرر ناروا نشود و با عناوینی مثل ربا، غرر، قمار یا اکل مال به باطل همراه نباشد. اگر رمزارز از نظر عرف ارزش داشته باشد، خریدار و فروشنده نسبت به قیمت و شرایط معامله آگاه باشند و دادوستد به قصد فریب یا شرط‌ بندی انجام نشود، اصل معامله می‌تواند از نظر شرعی پذیرفتنی باشد. در مقابل، معاملات پرریسک، مبهم یا ابزارهایی که احتمال ضرر یک‌ طرفه و ناعادلانه را بالا می‌برند، می‌توانند حکم را تغییر دهند و باعث اختلاف نظر فقها در جواز یا عدم جواز خرید و فروش شوند.

آیا اهرم در ارز دیجیتال حلال است؟

پیش از بررسی فقهی اینکه اهرم ارز دیجیتال چیست، باید دانست ملاک اصلی در حکم شرعی ارز دیجیتال نحوه دریافت هزینه از معامله‌ گر است، نه اینکه صرف استفاده از اهرم باشد. اگر صرافی در قبال در اختیار گذاشتن سرمایه، سود یا بهره‌ای ثابت و از پیش‌ شرط‌ شده دریافت کند، این ساختار مشمول ربا می‌شود و معامله را با اشکال شرعی روبه‌رو می‌کند. در بسیاری از صرافی‌ها، هزینه‌هایی مثل کارمزدهای دوره‌ای یا پرداخت‌های زمان‌ بندی‌ شده برای نگه‌ داشتن موقعیت اهرمی دریافت می‌شود که می‌تواند مصداق همین سود باشد. به همین دلیل، استفاده از اهرم فقط زمانی قابل طرح از نظر شرعی است که پرداخت بهره قطعی در کار نباشد و هزینه‌ها صرفا در حد کارمزد واقعی و شفاف باقی بماند.

آیا ارز دیجیتال قانونی است؟

نگهداری و خرید و فروش رمزارز برای افراد به‌ طور کلی جرم‌ انگاری صریح و فراگیر نشده است، اما سیاست رسمی دولت و بانک مرکزی حرکت به سمت فعالیت‌های قابل رصد و دارای چارچوب مشخص است. به همین دلیل، اگر معامله از مسیرهای غیر شفاف انجام شود یا پای تخلفاتی مثل پولشویی و کلاهبرداری وسط بیاید، موضوع می‌تواند وارد حوزه برخورد قضایی شود. 

اینجاست که تفکیک میان قانونی بودن و بی‌ ریسک بودن اهمیت پیدا می‌کند. موضوعی که در کنار بحث حکم شرعی ارز دیجیتال باید به آن توجه داشت که آیا بازار کریپتو در ایران قانونی است؟ برای پاسخ کامل تر باید دانست که، استفاده از رمزارز به‌عنوان ابزار پرداخت داخل کشور خط قرمز مقرراتی محسوب می‌شود و جایگزین ریال و شبکه رسمی پرداخت نیست. درباره صرافی‌ها نیز جهت‌ گیری روشن است، فعالیت باید زیر نظر بانک مرکزی و با مجوز، احراز هویت و الزامات نظارتی انجام شود. 

آیا ترید حلال است؟

ترید به‌ تنهایی اطلاق حرام ندارد و در فقه اسلامی، حلال یا حرام بودن آن به شیوه انجام معامله برمی‌گردد. در بحث حکم شرعی ارز دیجیتال، اگر ترید بر پایه خرید و فروش واقعی انجام شود، با ربا (مثل بهره شبانه)، قمار، شرط‌ بندی یا معاملات صوری همراه نباشد و دارایی مورد معامله مالیت عرفی و مشروع داشته باشد، می‌تواند جایز تلقی شود. در مقابل، تریدهایی که با اهرم ربوی، ساختار قمارگونه یا ابزارهای پرریسک و مبهم انجام می‌شوند، نزد برخی مراجع حرام دانسته شده‌اند. از آنجا که مصادیق ترید بسیار متنوع است و هر قرارداد جزئیات خاص خود را دارد، در نهایت برای اطمینان از حکم شرعی، باید نظر مرجع تقلید شخصی درباره نوع فعالیت و شیوه معامله پرسیده شود.

آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قمار است؟

خرید و فروش ارز دیجیتال ذاتا قمار به حساب نمی‌آید، چون قمار در فقه به معامله‌ای گفته می‌شود که بر پایه شرط‌ بندی، شانس محض و برد و باخت بدون پشتوانه شکل بگیرد. در بحث حکم شرعی ارز دیجیتال، اگر معامله بر اساس تحلیل، آگاهی از قیمت و با قصد خرید و فروش واقعی انجام شود و فریب، شانس غالب یا ساختار برد و باخت در آن نباشد، عنوان قمار بر آن صدق نمی‌کند. با این حال، بعضی روش‌های معامله که کاملا بر حدس و نوسان‌ گیری لحظه‌ای است یا شکل شرط‌ بندی پیدا می‌کند، می‌تواند حکم را تغییر دهد. 

حکم شرعی ارز دیجیتال تتر

درباره تتر (USDT)، تاکنون حکم صریح و قطعی مبنی بر حرمت آن از سوی مراجع رسمی شیعه اعلام نشده و همین موضوع باعث شده نظر واحدی وجود نداشته باشد. در چارچوب حکم شرعی ارز دیجیتال، معامله تتر می‌تواند در صورتی قابل طرح باشد که بدون ربا انجام شود، ابهام شدید در آن وجود نداشته باشد و استفاده از آن آگاهانه و در مسیر مشروع صورت بگیرد. با این حال، برخی علما با احتیاط به آن نگاه می‌کنند و تأکید دارند که برای تصمیم نهایی، هر فرد نظر مرجع تقلید خود را در این مورد جویا شود.

آیا معاملات تعهدی (فیوچرز) ارز دیجیتال حرام است؟

در فقه اسلامی، معاملات تعهدی یا فیوچرز از چالش‌ برانگیزترین بخش‌ها در بحث حکم شرعی ارز دیجیتال به شمار می‌آیند. دلیل اصلی این حساسیت، نبود مالکیت واقعی دارایی در بسیاری از این معاملات و تکیه بر پیش‌ بینی قیمت‌ها است. موضوعی که از نگاه برخی فقها شباهت جدی به قمار و گاهی ربا دارد و باعث می‌شود آن را غیرمجاز بدانند. در مقابل، گروهی از علما معتقدند اگر قرارداد کاملا شفاف باشد، حقوق طرفین تضییع نشود و معامله از ساختار شرط‌ بندی و بهره دور بماند، می‌توان آن را در چارچوب‌های محدود بررسی کرد. با این حال، به‌دلیل ریسک بالا و تفاوت مصادیق، نظر غالب با احتیاط همراه است و در نهایت باید دانست حکم نهایی مرجع تقلید هر شخص در مورد معاملات فیوچرز چیست.

حکم شرعی ارز دیجیتال رهبر

در بیان نظر رهبر انقلاب درباره حکم شرعی ارز دیجیتال، تأکید اصلی بر نبود قانون مصوب و روشن بودن عنوان فقهی هر نوع معامله است. در مواردی که حکم مشخصی اعلام نشده، مقلدان می‌توانند به مجتهد جامع‌ الشرایطی که فتوای صریح دارد مراجعه کنند. درباره معاملات تعهدی (فیوچرز) نیز تفکیک مهمی مطرح می‌شود. اگر معامله به‌صورت تعهد واقعی برای انجام خرید و فروش در زمان معین باشد، اشکال شرعی ندارد، اما معاملاتی که صرفا بر پایه پیش‌ بینی نوسان قیمت انجام می‌شود و مالکیت واقعی در آن شکل نمی‌گیرد، بنا بر احتیاط واجب موجب تملک درآمد حاصل نمی‌شود. این رویکرد نشان می‌دهد ملاک اصلی، واقعی بودن معامله و پرهیز از ساختارهای شبه‌ قمار و بدون مالکیت است.

حکم شرعی ارز دیجیتال آيت الله مكارم شيرازی

در دیدگاه آیت‌ الله مکارم شیرازی درباره حکم شرعی ارز دیجیتال، تأکید اصلی بر ابهامات جدی موجود در بیت‌ کوین و رمزارزهای مشابه است. از نظر ایشان، نامشخص بودن منشا استخراج، نپذیرفته شدن اعتبار آن از سوی دولت‌ها و زمینه‌ ساز شدن برای سوء استفاده‌های مالی، باعث می‌شود معامله این نوع ارزها عنوان روشنی از نظر شرعی نداشته باشد. به همین دلیل، با توجه به این ابهامات و مفاسد احتمالی، خرید و فروش بیت‌ کوین جایز دانسته نشده و احتیاط در پرهیز از ورود به این معاملات توصیه می‌شود.

حکم شرعی ارز دیجیتال آيت الله سیستانی

در نظر آیت‌ الله سیستانی، حکم شرعی ارز دیجیتال در حوزه خرید و فروش و فعالیت‌های مرتبط، محل توقف است و مکلّف می‌تواند با رعایت ترتیب اعلمیت به مجتهد جامع‌ الشرایط دیگری مراجعه کند. در عین حال، ایشان تصریح می‌کنند که رعایت قوانین رسمی کشور در این زمینه الزامی است و هرگونه استخراج بدون مجوز یا استفاده غیرمجاز از برق، ضمان مالی به‌همراه دارد. همچنین معاملاتی که در آن‌ها خود ارز مبادله نمی‌شود و تنها بر نوسان قیمت و اختلاف نرخ‌ها توافق می‌شود، مانند معاملات صوری و جفت‌ ارزی، باطل و غیر جایز دانسته شده است، چرا که مالکیت واقعی در آن‌ها شکل نمی‌گیرد.

حکم شرعی ارز دیجیتال آيت الله وحید خراسانی

بر اساس نظر آیت‌ الله وحید خراسانی، حکم شرعی ارز دیجیتال در خصوص بیت‌ کوین روشن و صریح بیان شده است. ایشان هرگونه خرید و فروش بیت‌ کوین را باطل می‌دانند و برای آن اعتبار شرعی قائل نیستند. به همین دلیل، ورود به معاملات این نوع ارز دیجیتال از نگاه ایشان جایز نیست و مقلدان ایشان باید از خرید، فروش و دادوستد آن پرهیز کنند.

حکم شرعی ارز دیجیتال آيت الله شبیری زنجانی

در دیدگاه آیت‌ الله شبیری زنجانی، حکم شرعی ارز دیجیتال به آثار و پیامدهای آن گره خورده است. ایشان تصریح می‌کنند اگر استفاده از بیت‌ کوین و رمزارزهای مشابه خلاف قانون باشد یا به‌طور نوعی مفسده اقتصادی به‌دنبال داشته باشد، خرید و فروش آن اشکال شرعی دارد. بر این اساس، ملاک اصلی در جواز یا عدم جواز معامله، رعایت قانون و نبود آثار منفی اقتصادی است و در صورت تحقق این موارد، انجام چنین معاملاتی مجاز شمرده نمی‌شود.

جمع بندی مقاله حکم شرعی ارز دیجیتال

در آخر می‌توان گفت موضوع ارزهای دیجیتال از نگاه فقهی، یک بحث باز و وابسته به جزئیات است و پاسخ قطعی و یکسانی برای همه افراد ندارد. همان‌ طور که دیدیم، حکم شرعی ارز دیجیتال به عواملی مثل نوع دارایی، شیوه معامله، وجود یا نبود ربا و غرر، رعایت قانون و نظر مرجع تقلید هر شخص بستگی دارد. به همین دلیل، آگاهی، احتیاط و پرس‌وجو از منبع معتبر فقهی نقش تعیین‌کننده دارد. اگر فردی با در نظر گرفتن این ملاحظات تصمیم به فعالیت بگیرد، استفاده از مسیرهای شفاف و قابل رصد اهمیت بالایی دارد و پلتفرم‌های داخلی مانند صرافی بالینکس می‌توانند به‌عنوان یک گزینه ایمن و قانون‌ محور برای کاربران داخل کشور مطرح باشند.

سوالات متداول

ارز دیجیتال ذاتا حرام یا حلال است؟

ذات ارز دیجیتال عنوان حرمت ندارد و حکم شرعی ارز دیجیتال به نوع استفاده و نظر مرجع تقلید بستگی دارد.

ترید ارز دیجیتال از نظر شرعی چه حکمی دارد؟

اگر بدون ربا، غرر شدید و ساختار قمارگونه انجام شود، می‌تواند جایز باشد.

مرجع نهایی تشخیص حکم شرعی کیست؟

تشخیص نهایی به نظر مرجع تقلید هر فرد و جزئیات دقیق نوع فعالیت بستگی دارد.